Obecnie istnieje kilka teorii, które zostały wysunięte przez świat nauki dotyczące powstawania choroby zwanej endometriozą. Niestety żadna z tych teorii nigdy nie została jednoznacznie udowodniona, – co więcej żadna z tych teorii całkowicie nie wyjaśnia wszystkich mechanizmów związanych z powstawaniem i rozwojem tej choroby. Dlatego też przyczyny powstawania endometriozy są w dalszym ciągu badane. Co czyni ją chorobą kryjącą nadal tajemnicę, – której jednoznaczne przyczyny nie zostały do tej pory zbadane.

Większość uczonych zajmujących się badaniem i odkrywaniem przyczyn powstawania endometriozy zgadza się, że za jej rozwój odpowiedzialny jest estrogen. Dodatkowo większość kuracji prowadzonych w przeciwdziałaniu rozwojowi endometriozy skupia się na ograniczeniu produkcji estrogenu w ciele kobiety, aby zmniejszyć skutki, jakie ona powoduje. Trzeba jasno powiedzieć, że w tym momencie nie ma na świecie wypracowanego jednoznacznego sposobu leczenia, który powodowałby całkowite wyleczenie endometriozy. Nie ma też schematów porządkowych - jak jednoznaczenie leczyć endometriozę. Każdy przypadek jest inny i przy leczeniu i diagnozie trzeba brać to pod uwagę.

Poszczególne teorie przedstawiają przyczyny powstawania endometriozy, ale żadna z nich nie jest wyczerpująca i jednoznaczna. W rzeczywistości każde z tych założeń jest swego rodzaju czynnikiem składowym, który może powodować u kobiet powstawanie i rozwój endometriozy. Co czyni przyczyny złożonym kompleksowym zagadnieniem, – na który ma wpływ wiele czynników? Co pozwala zakładać i twierdzić, że na przyczyny powstawania należy patrzyć w sposób wielopłaszczyznowy.

Jednymi z głównych teorii powstawania endometriozy są:

• Metaplasia
• Cofanie się komórek menstruacyjnych do jamy ciała - teoria dr J. Samsona
• Predyspozycje Genetyczne
• Transport komórek przez układ limfatyczny i naczynia
• Dysfunkcja układu odpornościowego
• Wpływ środowiska
• Nie można też nie zwrócić uwagi, że również jednym z czynników mogą być kwestie związane ze stanem psychicznym, emocjonalnym oraz osobowościowym.

Metaplazja

Metaplazja znaczy tyle, co zmiana jednych normalnych komórek wyścielających ścianę macicy na inny rodzaj komórek. Proponowana teoria przedstawia, że w niektórych przypadkach komórki zyskują zdolność do przekształcania się i zamiany swoich właściwości poza obszarem macicy, – w którym to powinny pełnić funkcje ze względu na swoje właściwości.
Niektórzy naukowcy wierzą, że to dzieje się jeszcze w fazie embrionalnej, kiedy to macica tworzy się. Inni natomiast wierzą, że niektóre dorosłe komórki zachowują swoje zdolności, które posiadały w stanie embrionalnym - co w późniejszym okresie powoduje zaburzenie. Mówiąc prościej komórki z nieokreślonych jeszcze przyczyn nie przystosowują się do funkcji, jakie powinny pełnić, pewne funkcje, jakie miały w stanie embrionalnym nie zanikły. Wynika z tego, że komórki ze względu na trudności zmiany specjalizacji swoich funkcji powodują schorzenie i występują w miejscach, w których ich być nie powinno.

Powrót komórek do jamy ciała.

Ta teoria została głoszona przez dr Johna Samsona w roku 1920. Przypuszczał on, że komórki menstruacyjne płyną wstecznie przez jajowody ( proces zwany przepływem wstecznym) i dostają się do organów umiejscowionych w okolicach miednicy, gdzie zagnieżdżają się i rozwijają – tworząc tym samym ogniska endometriozy.
Jakkolwiek są częściowe dowody na potwierdzenie tej teorii, że komórki endometrium mogą wpływać do jamy ciała i przywierać do innych organów. Jednakże rok później, gdy przeprowadzona badania, w których to wykazano, że około 90% wszystkich kobiet ma tak zwany „przepływ wsteczny” – a mimo to tylko u nielicznych rozwija się Endometrioza. Skłoniło to do wysunięcia wniosków, że przyczyna powstawania endometriozy tkwi gdzie indziej. (być może w dysfunkcji układu immunologicznego/odpornościowego lub w gospodarce hormonalnej)

Teoria wstecznego przepływu także nie wyjaśnia jak Endometrioza rozwija się u kobiet, które miały usuniętą macicę albo tuballigation, a w rzadkich przypadkach powodowała rozwój endometriozy u mężczyzn, kiedy to podawano pacjentom estrogen po operacjach prostaty.

Predyspozycje genetyczne

Studnia nad badaniami genetycznymi pokazują, że pierwszy stopień pokrewieństwa kobiet z tą chorobą sprzyja rozwój endometriozy. I pojawia się nić dziedziczona – to choroba może powodować gorsze skutki oraz stopień w następnych pokoleniach.
Na świecie prowadzi się obecnie badania zwane „OXEGENE study”, które bazują na próbkach krwi od sióstr, które mają endometriozę w nadziei na wyizolowanie genu, który odpowiedzialny jest za powstawanie endometriozy.

Transport przez układ limfatyczny i naczyniowy

Fragmenty endometrium mogą przenosić się przez układ krwionośny lub system limfatyczny do innych części ciała. To może wyjaśnić jak Endometrioza pojawia się w tak odległych częściach ciała jak płuca, mózg, skóra czy nawet gałki oczne.

Dysfunkcja systemu odpornościowego

Ta teoria mówi, że wiele kobiet, u których wykryto endometriozę pojawia się ważny problem na tle immunologicznym, co powoduje jego dysfunkcje. Nie ważne czy jest to przyczyna czy efekt samej endometriozy, – ponieważ jej działanie jest nadal nieznane.

Wpływ środowiska

Niektóre badania wskazują, że wpływ czynników środowiskowych ma swój wkład w powstawanie endometriozy. W szczególności odnosi się to do zanieczyszczenia środowiska, wywiera wpływ na układ immunologiczny człowieka. Zatruwane powietrze, brudna woda, niezdrowa żywność wpływa na produkcję i równowagę hormonów oraz działanie systemu immunologicznego. Ta teoria nie została nigdy udowodniona naukowo i wzbudza nadal wiele kontrowersji.

Wpływ psychiki

Obecnie wiele osób zwraca się ku "alternatywnym/komplementarnym" terapiom, w tym różnym oddziaływaniom psychologicznym. Współczesna medycyna też próbuje się na te nowe trendy otwierać. Bądźmy jednak świadomi, że przekazując informacje o wpływie psychiki na zdrowie i chorobę, pacjenci mogą to odebrać, że nie dość się starają, że nie umieją sobie radzić w życiu, że zasługują na chorobę i że sami ją sobie wywołali. Poczucie winy takiej osoby może być obezwładniające.