Układ płciowy kobiety w zależności od umiejscowienia obejmuje narządy zewnętrzne i wewnętrzne:

1. Zewnętrzne narządy płciowe kobiety: wzgórek łonowy, wargi sromowe większe, wargi sromowe mniejsze, łechtaczka, przedsionek pochwy. Niekiedy do układu płciowego kobiety włącza się gruczoł mlekowy (sutkowy).
2. Zewnętrzne narządy płciowe kobiety: dwa jajniki, dwa jajowody, macica, pochwa, nadjajnik, przyjajnik.

Rysunek 1

Narządy płciowe żeńskie zewnętrzne

Wzgórek łonowy leży w przedniej części spojenia łonowego, jest wyniosły dzięki grubej warstwie tłuszczowej podskórnej. Skóra wzgórka jest pokryta włosami łonowymi. Naskórek jest wielowarstwowy płaski rogowaciejący. Pod naskórkiem leżą liczne gruczoły łojowe i apokrynowe. W dolnej części wzgórka rozpoczynają się wargi sromowe większe.

Wargi sromowe większe to fałdy skórne o grubej warstwie podskórnej (łącznotkankowej właściwej + tłuszczowej) podścielonej miocytami gładkimi. Pokryte są nabłonkiem wielowarstwowym płaskim rogowaciejącym. W skórze warg sromowych są liczne gruczoły apokrynowe i łojowe oraz komórki pigmentowe, nadające jej ciemną barwę. W okresie pokwitania wargi pokrywają się włosami łonowymi. Chronią wargi sromowe mniejsze oraz przedsionek pochwy przed czynnikami fizycznymi, mechanicznymi i chemicznymi, zapewniają stałą temperaturę i wilgotność w głębiej położonych drogach płciowych. Pełnią ważną rolę stabilizującą podczas kopulacji. Od przodu wargi połączone są spoidłem przednim umiejscowionym nad napletkiem łechtaczki. W tylnej części wargi połączone są spoidłem tylnym, znacznie delikatniejszym, położonym około 2-2,5 cm od odbytu. Obie wargi zestawione razem (przylegają do siebie) kształtują szparę sromową. Miocyty wrażliwe są na podniety seksualne oraz temperaturę otoczenia, co wyraża się różnym stopniem naprężenia warg sromowych. Skóra warg sromowych w głębi szpary sromowej jest nieowłosiona i stopniowo przechodzi w błonę śluzową, stale wilgotną. Gruczoły apokrynowe warg sromowych wydzielają feromony oddziałujące seksualnie na partnera.

Wargi sromowe mniejsze są cieńsze od warg większych; stanowią dwa cienkie fałdy skórne pokryte nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, pod którym rozmieszczone są obficie gruczoły łojowe. Powierzchnia warg mniejszych jest naga i wilgotna. Rozciągają się od łechtaczki w dół, nieco skośnie, między wargami większymi, sięgając poza ujście pochwy, gdzie kończą się wędzidełkiem tylnym. Zamykają więc bezpośrednio przedsionek pochwy. Wędzidełko pokrywa częściowo tzw. dół przedsionka pochwy. Barwa warg mniejszych jest różowa lub malinowa i zależy od stopnia ukrwienia narządów płciowych. W razie zaburzeń krążenia lub niedokrwistości wargi te przybierają barwę siną co nie jest zjawiskiem prawidłowym.
W przedniej i tym samym w górnej części fałdy warg sromowych mniejszych rozwidlają się na dwie listewki: górne łączą się nad łechtaczką i organizują napletek łechtaczki, natomiast dolne łączą się pod łechtaczką (u podstawy łechtaczki) tworząc wędzidełko łechtaczki.

Łechtaczka jest odpowiednikiem prącia; zbudowana jest z dwóch ciał jamistych oraz z żołędzia; jest silnie unaczyniona i unerwiona. Ciała jamiste tworzą trzon łechtaczki w kształcie walca. Trzon przymocowany jest dwoma odnogami do kości łonowych. Żołądź pokryty jest wspomnianym wcześniej napletkiem. Średnica łechtaczki waha się w szerokich granicach i wynosi 3-6 mm; długość – około 1,5-3 cm. Jest bardzo wrażliwa na dotyk, silny uraz powoduje ból. Podczas podniecenia ulega erekcji (wzwodowi). Należy do narządów erogennych, transformujących i wzmacniających doznania seksualne. Uczestniczy w wyzwalaniu podniecenia seksualnego
i orgazmu. Efekt ten zależy jednak w dużej mierze od poziomu kultury seksualnej partnera.

Przedsionek pochwy to zagłębienie między wargami sromowymi mniejszymi kształtu eliptycznego. Do przedsionka uchodzą, idąc od góry: cewka moczowa, czyli brodawka moczowa i pochwa (ujście pochwy, lub odwrotnie – wejście do pochwy). Na bocznych częściach przedsionka leżą gruczoły cewkowo-pęcherzykowe (po jednym z każdej strony) Bartholiniego, które wydzielają śluz, zwłaszcza przy pobudzeniu seksualnym. Śluz łagodzi tarcie podczas kopulacji i utrzymuje właściwą wilgotność dróg płciowych. Pełni funkcje ochronne. Obok dużych (około 1 cm) gruczołów Bartholiniego w przedsionku mieszczą się mniejsze gruczoły śluzowe rozproszone pod nabłonkiem przedsionka. Nabłonek jest wielowarstwowy płaski. Nad brodawką moczową, około 2 cm od niej leży łechtaczka. W Tylnej części przedsionek pochwy jest zamknięty wędzidełkiem warg sromowych mniejszych.

Ujście pochwy jest częściowo przesłonięte błoną dziewiczą – hymeną (hymen). Podział błon dziewiczy pod względem struktury jest bardzo obszerny, dlatego ograniczę się tylko do kilku grup: półksiężycowata, wargowata (szczelinowata), pierścieniowata (obrączkowa), strzępiata, płatowata (płatkowana), falista. W zależności od liczby otworów w błonie, wyróżnia się błony jednootworowe (jednookienkowe), dwuokienkowe, wielookienkowe lub siatkowate (rzadko). Błona dziewicza jest fałdem błony śluzowej o różnym stopniu rozwoju, ukrwienia i unerwienia. Usunięcie błony dziewiczej czyli defloracja następuje podczas pierwszego aktu kopulacji (defloracja częściowa). Całkowita jednak defloracja następuje podczas porodu. Po porodzie po błonie dziewiczej pozostają tzw. strzępki mirtowate.

Defloracja nie zawsze jest związana z bólem i krwawieniem, rzadko tak jest, niekiedy kobiety w ogóle nie odczuwają przerwania błony dziewiczej i nie towarzyszą temu żadne objawy. Jest to zależne od struktury błony i sposobu defloracji (pozycji kochanków). Niekiedy (sporadycznie) spotkać można błony dziewicze wyjątkowo silnie ukrwione i unerwione, co uniemożliwia naturalną deflorację. Niezbędna jest wówczas interwencja ginekologa-chirurga.
Deflorację ułatwiają żele intymne (nawilżające) zwłaszcza w przypadku suchości przedsionka i pochwy oraz podłożenie pod pośladki kobiety poduszki w czasie kopulacji.
Po około 35 roku życia błona dziewicza może ulegać pogrubieniu i silniejszemu ukrwieniu, zwłaszcza po przebyciu stanów zapalnych przedsionka i pochwy.

Uszkodzenie błony dziewiczej z reguły jest łatwe i stosunkowo częste. Czynnikami uszkadzającymi błonę dziewiczą są najczęściej tampony i zabiegi ginekologiczne. Dlatego dla młodych dziewcząt zaleca się podpaski, które nie uszkadzają śluzówki narządów płciowych.
Tampony są powodem podrażnień błon śluzowych, stanów zapalnych, świądu a nawet upławów. Permanentne stosowanie tamponów wywołuje zmiany w strukturze nabłonka przedsionka i pochwy, nasila keratynizację, zmniejsza czucie. Powoduje to zmniejszenie percepcji (odbioru) wrażeń seksualnych podczas stosunków płciowych. Tampony przyczyniają się także do rozwoju zespołu suchości pochwy.
Część położona między ujściem pochwy a odbytem określa się mianem krocza.

Narządy płciowe żeńskie wewnętrzne

Pochwa (vagina) to umięśniony, rozciagliwy przewód długości około 7-10 cm, wyścielony nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. Jest to żeński narząd kopulacyjny. Pochwa jest kanałem rodnym, ponadto przewodem wyprowadzającym wydzieliny i wydaliny z macicy. Ściany pochwy są pofałdowane. Fałdy mięśniowe noszą nazwę marszczek pochwowych. Pod nabłonkiem leży błona podstawna, dalej miocyty gładkie w dwóch warstwach (warstwa zewnętrzna jest okrężna, a warstwa wewnętrzna podłużna). Pochwa od zewnątrz pokryta jest przydanką łącznotkankową.

Nabłonek pochwy ulega ciągłym cyklicznym przemianom pod wpływem hormonów cyklu menstruacyjnego. W fazie proliferacji, pod wpływem estrogenów nabłonek grubieje. Komórki nabłonka są wówczas kwasochłonne, skeratynizowane, wydzielają obficie glikogen, rozkładany przez bakterie (laseczki kwasolubne) do kwasu mlekowego. Kwas mlekowy czyni wydzielinę pochwy kwaśną, o pH około 4-4,5. Kwaśny odczyn wydzieliny pochwowej zapobiega rozwojowi grzybów i bakterii chorobotwórczych.
W fazie sekrecji, pod wpływem progesteronu, nabłonek staje się cienki, złuszczony, delikatny, zbudowany z komórek zasadochłonnych o jądrach pęcherzykowatych.
W ciąży, nabłonek pochwy zawiera komórki łódeczkowate i jest cienki.
W okresie przekwitania nabłonek pochwy staje się cienki, a komórki zasadochłonne.
Wymazy pochwowe pozwalają na zbadanie nabłonka (badania cytologiczne eksfoliatywne).
W pochwie wyróżnia się sklepienie pochwy (od strony szyjki macicy): przednie, tylne i dwa boczne; trzon i ujście. Ponadto ścianę przednią (krótszą) i ścianę tylną pochwy (dłuższą).
Macica (łac. uterus, gr. metra) to gruszkowaty umięśniony narząd o masie około 40 g, długości około 9 cm. Zbudowana jest z szyjki, cieśni, trzonu, dna (sklepienia) i dwóch rogów (lewego i prawego). W macicy zagnieżdża się zarodek i rozwija płód. W czasie porodu macica kurczy się wydalając noworodka przez pochwę. Wewnątrz trzonu jest jama macicy, a w cieśni i w szyjce przebiega kanał.

Ściany macicy zbudowane są zewnętrznej błony surowiczej - perimetrium (otrzewna), warstwy mięśniowej – myometrium i błony śluzowej – endometrium. Błona surowicza pokrywa przednią i tylna powierzchnię macicy, a potem łączy się z obu powierzchni tworząc więzadło szerokie. Ujście macicy nieco sterczy do pochwy, jest owalne, wypełnione śluzem i okrągławe u dziewic. U kobiet, które rodziły ujście staje się szczelinowe (szparowe o nierównych brzegach) i z reguły nie jest już wypełnione śluzem.
Błona śluzowa macicy ulega cyklicznym zmianom strukturalno-funkcjonalnym pod wpływem hormonów (menstruacja). Nabłonek jest jednowarstwowy walcowaty z rozrzuconymi komórkami urzęsionymi. Pod nabłonkiem leżą gruczoły śluzowe.

Błona mięśniowa myometrium ma grubość około 1,5 cm i zbudowana jest z miocytów gładkich mogących wydłużać się do 0,5 mm. Miocyty warstwy wewnętrznej są ułożone podłużnie, miocyty warstwy środkowej ustawione są okrężnie i spiralnie, a miozyty warstwy zewnętrznej są zorientowane podłużnie i okrężnie. Miocyty są wrażliwe na prostaglandyny, oksytocynę, liczne substancje roślinne i leki, reagując na nie skurczem lub rozkurczem. Oksytocyna i prostaglandyny zwiększają skurcze miocytów gładkich macicy.

Trzon macicy przechodzi w dolnej części w cieśń, a ta z kolei w szyjkę macicy. Szyjka macicy pokryta jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. Gruczoły szyjki wydzielają śluz, którego ilość i jakość zależy od fazy menstruacji.
W fazie progestacyjnej śluz jest gęsty i mniej obfity niż w fazie estrogennej kiedy to jest wodnisty i jest go dużo.
Brak naczyń limfatycznych w błonie śluzowej macicy umożliwia wykształcenie tolerancji immunologicznej zarodka. W ciąży brak też w obrębie macicy leukocytów prezentujących antygeny oraz limfocytów B i T. Dzięki temu nie następuje odrzucenie zarodka.
Trzon macicy zgięty jest do przodu względem szyjki, jest to tzw. przodozgięcie. Szyjka także jest pochylona do przodu, stąd określenie przodopochylenia. Na tylna ścianę macicy naciskają jelita i tłocznia brzuszna. Macica stabilizowna jest również przez pochwę, mięsnie miednicy, więzadło obłe (przebiega od rogów macicy do pachwin) i więzadło krzyżowo-maciczne (biegnące od szyjki do kości krzyżowej po obu stronach odbytnicy).
Patologiczne jest tyłopochylenie i tyłozgięcie macicy.

Nadjajnik i przyjajnik to stare ewolucyjnie narządy (pranercza) które u człowieka są szczątkowe. Nadjajnik leży między jajnikiem a jajowodem; ma postać kanału głównego do którego dochodzą mniejsze kanaliki. Do kanału tego uchodzą także kanaliki przyjajnika.
Pranercza, czyli ciałka Wolffa (mesonephros) filogenetycznie należą do narządów wydalniczych bezowodniowców i zarodków owodniowców. Po względem biologicznym są to wiec nefrony, stąd postać kanałów i kanalików. U mężczyzn elementy ciałka Wolffa przekształcają się w kanaliki nasienne, w najądrze i w nasieniowód.
Cykl menstruacyjny to szereg powtarzanych zmian fizjologicznych w ciągu płodnego życia kobiety (od pokwitania do przekwitania) w stężeniach hormonów oraz sekwencyjnych następstw strukturalno-fizjologicznych w ustroju (układ rozrodczy, przemiana materii, układ nerwowy). Proces powtarza się co około 26-30 dni. Zmiany stężenia hormonów spowodowane są cyklem jajnikowym. Menstruacja występuje u polskich dziewcząt w wieku około 10-14 lat. Początkowo jest nieregularna, powinna jednak ulec stabilizacji w wieku 16-18 lat.

Menstruacja - obejmuje 4 główne fazy:

1. Faza złuszczania i krwawienia (faza deskwamationizacji): I dzień miesiączki, czyli krwawienia; grubość błony wynosi około 0,5 mm; złuszczenie nabłonka powoduje uszkodzenie naczyń krwionośnych i krwawienie. Trwa około 4-5 dni. Nie powinna przedłużać się powyżej 6 dni, bowiem wyczerpuje to organizm kobiety i grozi poważną niedokrwistością.
2. Faza wzrostu i podziałów (faza proliferacji) – okres estrogenny: komórki ulegają mitozie, czyli namnażaniu; błona śluzowa grubieje do 2-3 mm. Trwa od 5-6 do 14 dnia cyklu, kiedy to następuje owulacja i wytworzenie ciałka żółtego z progesteronem. W fazie estrogennej czyli proliferacji panuje wysokie stężenie estrogenów we krwi.
3. Faza wydzielnicza (faza sekrecji) – okres progestacyjny (progesteronowy); błona śluzowa grubieje do 7 mm. Ciałko żółte produkuje progesteron, stąd nazwa. Trwa od 14-15 do około 25-26 dnia cyklu. Gdy brak zapłodnienia wówczas naczynia krwionośne zwężają się, doprowadzają do hipotrofii i hipoksji (niedożywienia i niedotlenienia - obumierania) nabłonka, potem rozszerzają się gwałtowanie, co powoduje przesączanie i złuszczanie martwych komórek. Odtąd zaczyna się faza deskwamationizacji.
4. Faza niedokrwienia – obkurczenie naczyń krwionośnych endometrium, niedokrwienie, hipotrofia, hipoksja w komórkach nabłonkowych i w rezultacie – ich obumarcie. Trwa od 27 do 28 cyklu.

Jajowód (tuba uterina) – u kobiet występują dwa jajowody. Są to przewody długości około 15-20 cm. Każdy jajowód zbudowany jest z lejka ze strzępkami (część jajnikowa), bańki, cieśni i z części macicznej (ujście). Błona śluzowa (tunica mucosa) jajowodów tworzy wysokie rozgałęzione fałdy i bruzdy. Bruzdy układają się w swoistego rodzaju labirynt, rozgałęziający się ku obwodowi. W jajowodzie można odpowiednio wyróżnić część (koniec) jajnikową (ujście brzuszne) i część (koniec) maciczną (ujście maciczne). Jajowód rozciąga się więc od jajnika do macicy (do rogu macicy). Strzępki wychwytują owocoyty = oocyty (komórki jajowe) i kierują je do lejka. Światło jajowodu jest wyścielone nabłonkiem cylindrycznym (walcowatym) jednowarstwowym. W błonie śluzowej występują śluzowe komórki wydzielnicze, limfocyty i komórki rzęskowe. Ruchy rzęsek przesuwają komórki jajowe do macicy. Przeciwny prąd do ruchu plemników wzmaga ruchliwość plemników (reotropizm). Jajowód okryty jest błona surowiczą (a poprawniej osłonka – tunica serosa) otrzewnej. Krezka jajnikowa powstała z błony surowiczej przymocowuje jajowód do więzadła szerokiego macicy.
Pod błoną surowiczą leży osłonka podsurowicza – tunica subserosa zbudowana z tkanki łącznej właściwej, w której przebiegają nerwy i naczynia krwionośne. Głębiej rozciąga się warstwa mięśni gładkich (osłonka mięśniowa – tunica muscularis). Wewnętrzna warstwa miocytów ma układ okrężny, a zewnętrzna – podłużny. Mięśniówka zapewnia skurcze jajowodu.
Do funkcji jajowodów należą: transport ovocytów od jajników do macicy: są miejscem zapłodnienia owocytu i powstania zygoty; transport zarodka do macicy gdzie ulega on inplantacji.

Jajnik (ovarium; jajniki – ovaria; ovum - jajo). Dwa jajniki leżą w miednicy mniejszej, w tzw. dołkach jajnikowych. Jajniki przymocowane są do powierzchni tylnej więzadła szerokiego macicy za pomocą krezki jajnikowej – mesovarium. Przez mesovarium wnikają do jajnika naczynia krwionośne i nerwy. Miejsce wpadania naczyń i nerwów do jajnika nosi nazwę wnęki jajnika. We wnęce jajnika, w stromie łącznotkankowej zlokalizowane są komórki wnękowe endokrynowe, produkujące androgeny.
Jajnik zawieszony jest także na wieszadle właściwym jajnika i więzadle wieszadłowym jajnika.
Jajniki mają kształt jajowaty, lekko spłaszczony, na powierzchni są matowe, barwy szaroróżowej.
Jajniki pokryte są osłonką białawą – tunica albuginea, zbudowaną z tkanki łącznej właściwej włóknistej.
W przekroju poprzecznym jajnika wyróżnić można strefę korową i strefę rdzeniową – cortex et medulla ovari. Od rdzenia odchodzą odgałęzienia łącznotkankowe organizujące stromę czyli zrąb narządu. Stroma pełni funkcje podporowe, na niej osadzone są pęcherzyki jajnikowe. Ponadto przez rusztowanie i rdzeń jajnika przebiegają nerwy, naczynia krwionośne i limfatyczne.
Kora jajnika to miąższ jajnikowy. Pomiędzy pęcherzykami jajnikowymi miąższu rozmieszczone są gruczoły śródmiąższowe.
Gruczoły śródmiąższowe zbudowane są z komórek endokrynowych, produkujących estrogeny.

Pęcherzyki jajnikowe w zależności od fazy rozwoju i zróżnicowania podzielić można na:

1. Pęcherzyki pierwotne – leżą w pobliżu osłonki białawej, zawierają we wnętrzu oocyt I rzędu. Jest ich około 400 tys. (po 200 tys. w każdym z jajników). Mają średnicę około 40 um (mikrometrów). Dookoła oocytu leżą płaskie komórki – młodociane formy komórek ziarnistych.
2. Pęcherzyki wzrastające – to pęcherzyki w których odbywa się dalszy postęp oogenezy = ovogenezy. W ciągu okresu płodności kobiety dojrzewa jedynie około 400 pęcherzyków. Pozostałe pęcherzyki są rezerwą, stale jednak redukowaną w procesie atrezji pęcherzyków. Atrezja pęcherzyków polega na stopniowej degeneracji pęcherzyków pierwotnych i wzrastających. Mają średnicę około 80- 100 um. Płaskie komórki otaczające owocyt podlegają mitozie i rozrostowi, dzięki czemu pęcherzyk powiększa się. Komórka jajowa otoczona jest osłonką przejrzystą - zona pellucida. Stopniowo przechodzą w oocyty II rzędu w trakcie ovogenezy = oogenezy.
3. Pecherzyki dojrzałe (pęcherzyki Graafa) osiągają średnicę 10 mm. Owocyt ma średnicę 0,2 mm. Wewnątrz pęcherzyka jest jama wypełniona płynem pęcherzykowym liquor folliculi. Owocyt leży ściennie, jest otoczony komórkami ziarnistymi. W miejscu lokalizacji ovocytu warstwa ziarnista wpukla się do jamy tworząc wzgórek jajonośny – cumulus oophorus. Komórki ziarniste otaczające ovocyt układają się w wieniec promienisty – corona radiata. W osłonce pęcherzyka (tunica folliculi) wyróżnia się warstwę zewnętrzną i warstwę wewnętrzną. Wydalenie z pęcherzyka jajnikowego i wędrówka komórki jajowej nosi nazwę jajeczkowania = owulacji. Owulacja ma miejsce w połowie menstruacji. Folikulostymulina czyli folitropina to hormon przedniego (gruczołowego) płatu przysadki mózgowej, który pobudza wzrost pęcherzyków jajnikowych. Sam proces jajeczkowania pobudza lutropina przysadkowa (przedni płat przysadki). Lutropina indukuje również tworzenie ciałka żółtego – corpus luteum. Pęcherzyki jajnikowe są więc miejscem rozwoju komórek jajnikowych. Komórki ziarniste pęcherzyków produkują estrogeny i androgeny.

Ciałko żółte rozwija się w miejscu pęknięcia pęcherzyka jajnikowego. Zbudowane jest z komórek luteinowych i i mniejszych od nich komórek paraluteinowych. Komórki luteinowe i paraluteinowe produkują progesteron, barwnik lipochrom i lipidy. Ciałko żółte ciążowe wydziela także hormon relaksynę przekształcający chrząstkozrost spojenia łonowego we włóknozrost, co umożliwia poród. Progesteron przygotowuje macicę do inplantacji i utrzymuje ciąże, ponadto przygotowuje gruczoł mlekowy do laktacji. Zatem, gdy dojdzie do zapłodnienia i ciąży, ciałko żółte menstruacyjne (pod wpływem gonadotropiny łożyskowej) przekształca się w ciałko ciążowe. Gdy zapłodnienie nie nastąpi, wówczas ciałko żółte zanika i przekształca się w ciałko białe – corpus albicans. W czasie ciąży progesteron produkowany jest także przez kosmówkę. Więcej o regulacji hormonalnej cyklu jajnikowego oraz sprzężeniu zwrotnym hormonów przysadkowych i jajnikowych podałem na stronie: www.strony.wp.pl/wp/henrozanski/rozanski2002.htm (już nie istnieje)
Jajniki i jajowody były dawniej określane jako przydatki maciczne, stąd określenia niektórych chorób, np. zapalenia przydatków.